Υγρότοποι της Κύπρου

Η Λίμνη Παραλιμνίου υπάγεται διοικητικά στην Επαρχία Αμμοχώστου. Το μεγαλύτερο μέρος της ανήκει στο Δήμο Παραλιμνίου (97,32%) ενώ μικρότερα ποσοστά στην Κοινότητα Σωτήρας (2,56%) και Δήμο Δερύνειας (0,12%). Έχει έκταση γύρω στα 2.730 δεκάρια και μέσο βάθος νερού 0,9 m. Όταν είναι πλήρης, έχει χωρητικότητα 2 εκατομμύρια κυβικά μέτρα. Η Λίμνη συνήθως είναι ξηρή τους καλοκαιρινούς μήνες λόγω της μεγάλης της έκτασης και το περιορισμένο βάθος νερού σε συνδυασμό με τις ψηλές εξατμίσεις (1). Πρόκειται για φυσική, αβαθή λίμνη σε εσωτερική πεδινή περιοχή που κατακλύζεται εποχιακά -και μετατρέπεται σε λίμνη και έλος- με την εμφάνιση εισροών από δύο εφήμερης ροής ποταμούς και έντονες βροχοπτώσεις. Η Λίμνη Παραλιμνίου οφείλει την ύπαρξη της στη μερική απόφραξη της αποστράγγισης από τη φυσική της έξοδο, από παλαιές αμμοθίνες. Η Λίμνη χαρακτηρίζεται κυρίως από υφάλμυρα ύδατα. Τα άλατα, πέραν αυτών που οφείλονται στην εξάτμιση, φαίνεται ότι προκύπτουν από πετρώματα του Σχηματισμού των Μαμμωνιών που βρίσκεται σε πολύ μικρά βάθη (1,2). Η Λίμνη Παραλιμνίου τροφοδοτείται κυρίως από τον ποταμό Βαθύ ο οποίος αποστραγγίζει το μεγαλύτερο μέρος της λεκάνης απορροής της (12km2), τον ποταμό Βουνί από την περιοχή της Σωτήρας, περιορισμένες εισροές από τη λεκάνη απορροής γύρω από τη λίμνη και την άμεση συμβολή της βροχής στην επιφάνεια της Λίμνης (3). Υπάρχουν αναφορές ότι η υποβάθμιση της Λίμνης ξεκίνησε με την δημιουργία αποστραγγιστικών έργων (2). Το 1893 κατασκευάστηκε σήραγγα/ λαγούμι για σκοπούς κένωσης της λίμνης και το 1963 κατασκευάστηκε ανοικτό κανάλι μεταφοράς νερού για τεχνητό εμπλουτισμό του υδροφορέα στη παραλιακή ζώνη του Παραλιμνίου που ένωνε τη Λίμνη – μέσω της σήραγγας- μέσω 32 μικρών εμπλουτιστικών φραγμάτων με την περιοχή Παναγιά. Σήμερα, περίπου τα μισά εμπλουτιστικά φράγματα είναι σε λειτουργική κατάσταση (1,2). Τα μεγαλύτερα από αυτά έχουν καταγραφεί στα πλαίσια αυτού του Έργου. Στο σημείο που το λαγούμι ενώνεται με το ανοικτό κανάλι υπάρχει θυρόφραγμα εκτροπής που μπορεί να εκτρέψει το νερό προς την θάλασσα, όπως γινόταν πριν την κατασκευή του καναλιού. Η ραγδαία τουριστική ανάπτυξη στην περιοχή τα τελευταία 30 χρόνια οδήγησε στην δραματική αλλαγή της χρήσης γης με μείωση της άντλησης και του ενδιαφέροντος στη λειτουργία του συστήματος εμπλουτισμού από τη Λίμνη Παραλιμνίου το οποίο περιέπεσε σε υπολειτουργία και μειωμένη συντήρηση. Εντός της Λίμνης υπάρχει σειρά μικρών λιμνίων στα δυτικά και νοτιοδυτικά που είχαν σκαφθεί στο παρελθόν, πιθανόν για να εξυπηρετούν αρδευτικές ή κτηνοτροφικές ανάγκες (2). Τα λιμνία έχουν επικοινωνία με τον υδροφόρο ορίζοντα και κατακρατούν νερό, ακόμα και όταν ο κύριος όγκος της Λίμνης αποξηρανθεί το καλοκαίρι. Για το λόγο αυτό αποτελούν το βασικό ενδιαίτημα του κυπριακού νερόφιδου Natrix natrix cypriaca και όλων των ειδών που εξαρτώνται άμεσα από νερό (π.χ αμφίβια) (2). Η Λίμνη αποτελεί ένα από τους ελάχιστους φυσικούς υγρότοπους που βρίσκονται σε περιοχές που ελέγχει η Κυπριακή Δημοκρατία και τον δεύτερο μεγαλύτερο, μετά τις Αλυκές Λάρνακας. Είναι περιοχή με μεγάλη χλωριδική σημασία, αφού η βλάστηση της -χαρακτηριστική αλμυρών ελών λιμνών και παρόχθιας βλάστησης- συντίθεται από αριθμό τύπων οικοτόπων του Παραρτήματος Ι της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ, που έχουν περιορισμένη εξάπλωση στη Κύπρο. Αυτοί είναι οι 1310- αλόφιλες-νιτρόφιλες φυτοκοινωνίες πρωτογενούς βλάστησης με Salicornia πουκαλύπτει το μεγαλύτερο μέρος της Λίμνης, 1410- Μεσογειακά αλίπεδα, στις πιο υγρές θέσεις και 92D0- Νότια παρόχθια δάση- στοές και λόχμες, με κυρίαρχο το Tamarix tetragyna και βρίσκεται περιμετρικά των λιμνίων, καναλιών και ποταμών τροφοδοσίας. Κατά τόπους, η παρόχθια βλάστηση αναμιγνύεται με καλαμιώνες, οι οποίοι αποτελούν σημαντικό ενδιαίτημα της πτηνοπανίδας της περιοχής. Σημαντικά επίσης είδη φυτών που καταγράφηκαν είναι τα σπάνια Crypsis aculeata και Crypsis factorovskyi που περιλαμβάνονται στο Κόκκινο Βιβλίο της Χλωρίδας της Κύπρου ως ευπαθή και το ενδημικό Onopordum cyprium (3,4). Η περιοχή έχει επίσης μεγάλο ορνιθολογικό ενδιαφέρον. Είναι μια από τις πέντε πιο σημαντικές περιοχές στο νησί για την αναπαραγωγή της Πελλοκατερίνας Vanellus spinosus και κρίνεται ιδιαιτέρως σημαντική για την αναπαραγωγή ακόμα τουλάχιστον δύο σημαντικών ειδών, του Καλαμοκαννά Himantopus himantopus και της Τρασιηλούδα Calandrella brachydactyla (2). Στην περιοχή απαντούν συνολικά 103 είδη πουλιών από τα οποία 35 ανήκουν στο Παράρτημα Ι της Οδηγίας 2009/147/ΕΚ με 13 από αυτά να αναπαράγονται στη Λίμνη και 14 να διαχειμάζουν εκεί. Η Λίμνη επίσης αποτελεί σημαντικό σταθμό για τα είδη που μεταναστεύουν προς βορρά την άνοιξη, αφού είναι ο πρώτος υγρότοπος που συναντούν μόλις φτάσουν πάνω από τη Κύπρο και ένα από τα τελευταία σημεία ανάπαυσης πριν ξεκινήσουν για το νότο το Φθινόπωρο (3). Η λίμνη έχει και ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το ενδημικό Κυπριακό νερόφιδο Natrix natrix cypriaca επειδή είναι από τις ελάχιστες περιοχές της Κύπρου όπου έχει καταγραφεί βιώσιμος πληθυσμός. Επίσης στη λίμνη έχει καταγραφεί και η νυχτερίδα ρινόλοφος (Rhinolophus hipposideros). Και τα δύο είδη είναι είδη Κοινοτικού Ενδιαφέροντος (Παράρτημα ΙΙ της Οδηγία 92/43/ΕΟΚ). Στην περιοχή έχουν επίσης καταγραφεί ακόμη 3 είδη χειρόπτερων, 6 είδη σαύρας, 4 είδη φιδιών και 1 είδος αμφιβίου που περιλαμβάνονται στο Παράρτημα IV της Οδηγία 92/43/ΕΟΚ και άλλα ενδημικά taxa (4 είδη θαλαστικών και 7 είδη ερπετών) (3,4). Μετά το 1974 η περιοχή γύρω από τη λίμνη αστικοποιήθηκε ραγδαία, με έντονη οικιστική ανάπτυξη. Το μεγαλύτερο μέρος της Λίμνης Παραλιμνίου αποτελείται από ιδιωτικές εκτάσεις ενώ η κρατική γη (μερράς) περιορίζεται σε ορισμένα μόνο τεμάχια (1). Ο αστικός ιστός σήμερα τείνει να περικυκλώσει την λιμναία έκταση. Ένα κομμάτι της Λίμνη Παραλιμνίου στο Βόρειο μέρος έχει ήδη κτιστεί ενώ έχει εκδοθεί πολεοδομική άδεια για διαχωρισμό οικοπέδων στο υπόλοιπο μέρος βόρεια της Λίμνης. Η ένταξη της περιοχής στο Δίκτυο Natura 2000 τόσο ως Ζώνη Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) για τα πουλιά όσο και ως Τόπος Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ) εξαίρεσε αυτή την φυσική περιοχή, από τα όρια προστασίας (2). Οι ανθρωπογενείς πιέσεις στον χώρο είναι πολύ μεγάλες. Οι κυριότερες είναι οι εκτεταμένες επιχωματώσεις και αυθαίρετες απορρίψεις σκουπιδιών, η άναρχη χρήση και μετακίνηση εντός του υποβαθμισμένου υγρότοπου, η παρουσία σκοπευτήρίου ακριβώς δίπλα από τη Λίμνη, το παράνομο κυνήγι, διελεύσεις τροχοφόρων, πολλά κατοικίδια ζώα που εξασκούν θηρευτική πίεση σε πτηνά και ερπετά στον υγρότοπο, ενδεχόμενη χρήση δηλητηρίων για αντιμετώπιση των κουνουπιών ή διαρροή εντομοκτόνων και παρασιτοκτόνων που χρησιμοποιούνται στις παρακείμενες καλλιέργειες, άντληση νερού από τα λιμνία που οδηγεί σε πρόωρη αποξήρανσή τους και ενδεχόμενη αναρρόφηση και θανάτωση νερόφιδων και άλλων ειδών, μη αειφορική διαχείριση υδάτινων πόρων, εισαγωγή ξενικών ειδών (κυπρίνος, κουνουπόψαρο). Οι πολλαπλές οχλούσες ανθρωπογενείς δραστηριότητες αθροίζονται και προκαλούν ιδιαίτερη υποβάθμιση (2, 3). Η υδρολογική κατάσταση της λίμνης είναι πολύ υποβαθμισμένη σε σχέση με τις φυσικές συνθήκες αναφοράς (δηλ. πριν τη δεκαετία του 1930). Τους θερινούς μήνες παραμένει ελάχιστο επιφανειακό νερό στη λίμνη και αυτό περιορίζεται στα λιμνία και μερικές τάφρους κατά την άνοιξη και της αρχή της θερινής περιόδου. Η περιοχή που καταλαμβάνει το νερό στα λιμνία καλύπτει μόλις μερικές εκατοντάδες τετραγωνικά μέτρα. Είναι απαραίτητο να διασφαλιστεί έκταση που θα καλύπτει τουλάχιστον 10 εκτάρια για να συντηρηθούν υγροτοπικά ενδιαιτήματα και αναπαραγόμενα πουλιά κατά την άνοιξη και το καλοκαίρι (2). Η Λίμνη Παραλιμνίου εμπίπτει στην ομώνυμη περιοχή προστασίας της φύσης Natura 2000, τόσο ως Τόπος Κοινοτικής Σημασίας, όσο και ως Ζώνη Ειδικής Προστασίας για τα πουλιά με τον Κωδικό CY 3000008 (4). Ως Τόπος Κοινοτικής Σημασίας κηρύχτηκε στις 30.3.2012 και ως Ζώνη Ειδικής Προστασίας στις 13.3.2009. Στις 15 Μαρτίου 2012 το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο καταδίκασε την Κυπριακή Δημοκρατία για την Λίμνη Παραλιμνίου γιατί (α) δεν είχε μέχρι τότε κηρύξει την Περιοχή ως Τόπο Κοινοτικής Σημασίας (β) ανέχετο δραστηριότητες που θέτουν σε σοβαρό κίνδυνο τα οικολογικά χαρακτηριστικά της λίμνης Παραλιμνίου και δεν έλαβε τα αναγκαία μέτρα προστασίας για να διαφυλαχθεί ο πληθυσμός του είδους Natrix natrix cypriaca (νερόφιδο της Κύπρου), το οποίο αποτελεί το οικολογικό ενδιαφέρον της λίμνης αυτής και του φράγματος Ξυλιάτου, και (γ) παρέλειψε να λάβει τα αναγκαία μέτρα ώστε να εγκαθιδρυθεί και να εφαρμοστεί ένα καθεστώς αυστηρής προστασίας του είδους αυτού. Η Λίμνη έχει επίσης αναγνωριστεί από τον Πτηνολογικό Σύνδεσμο Κύπρου ως Σημαντική Περιοχή για τα Πουλιά (5). Μέρος της Λίμνης βρίσκεται σε Προσωρινά απαγορευμένη περιοχή κυνηγιού (6). Στην Λίμνη Παραλιμνίου έγιναν πρόσφατα κάποιες δράσεις προστασίας και διατήρησης στα πλαίσια του Προγράμματος ICOSTACY, με πλήρη τίτλο «Βελτιώνοντας την κατάσταση διατήρησης των ειδών πανίδας στην Κύπρο: Από την αποκατάσταση των μικροενδιαιτημάτων των ειδών έως τη συνεκτικότητα του οικολογικού τοπίου» Συγκεκριμένα Δημιουργήθηκαν νέα λιμνία, με σκοπό τη διασπορά του νερόφιδου εντός της ΕΖΔ. Συγκεκριμένα, έχουν δημιουργηθεί δύο νέα λιμνία και έγινε εκσκαφή καναλιών, τα οποία ενώνουν τα υφιστάμενα κανάλια και λιμνία με τα νέα λιμνία, δημιουργώντας έτσι διαδρόμους επικοινωνίας μεταξύ τους που θα επιτρέπουν την ελεύθερη διέλευση και διαβίωση του νερόφιδου εντός της ΕΖΔ και κατά τη ξηρή περίοδο. Περισσότερες πληροφορίες για το ICOSTACY και τις δράσεις του, μπορούν να βρεθούν στην ιστοσελίδα του προγράμματος: http://www.moa.gov.cy/moa/icostacy/icostacy.nsf/index_gr/index_gr?OpenDocument Περίοδος αναφοράς πρωτογενών δεδομένων: 06/2015 Απογραφείς: Α. Παπαθεοδούλου, Λ. Σεργίδης, Δ. Ζαβρού (1) Ι.Α.CO Ltd 1 Environmental & Water Consultants (2013). Μελέτη υδρολογικών και υδραυλικών συνθηκών λειτουργίας του υγροτοπικού συστήματος τηςπεριοχής του Δικτύου Natura 2000 «Λίμνη Παραλιμνίου» και εκτίμηση της υδροπεριόδου. Τμήμα ΠεριβάλλοντοςΥπουργείο Γεωργίας, Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος (2) Τμήμα Αναπτύξεως Υδάτων (2011). Εφαρμογή των Άρθρων 11, 13 και 15 της Οδηγίας Πλαίσιο Περί Υδάτων (2000/60/ΕΚ) στην Κύπρο. Παράρτημα ΙΙ- Αναλυτικό Πρόγραμμα Μέτρων. (3) Έλενα Χατζηχαραλάμπους (συντονίστρια έκδοσης), 2011. Σχέδιο Διαχείρισης της περιοχής CY3000008 «Λίμνη Παραλιμνίου». Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων- Υγροτόπων. Τμήμα Περιβάλλοντος. Θέρμη. 151 σελ+ Παράρτημα+13 Χάρτες. (4) BioCYPRUS (2009). Electronic database. Department of Environment. Ministry of Agriculture Natural Resources and Environment. (5) Hellicar M., Anastasi V., Beton D., Snape R. (2014). Important Bird Areas of Cyprus. Birdlife Cyprus, Nicosia, Cyprus. (6) Δεδομένα Υπηρεσίας Θήρας και Πανίδας (Πρόσβαση 06/2015). Βιβλιογραφική Παραπομπή στο Υγροτόπιο Κύπρου: Παπαθεοδούλου Α., Σεργίδης Λ., Μιχαήλ Κ., Emirzade Τ., Βίκτωρα Μ., Αναστάση Α. 2015 – (συνεχής ενημέρωση): Υγροτόπιο Κύπρου- Απογραφή των Κυπριακών Υγροτόπων. Δημοσιεύεται στο http://www.cypruswetlands.org, πρόσβαση [ημερομηνία].