Υγρότοποι της Κύπρου

Ο υδατοφράκτης Κουκλιών FAM033 βρίσκεται εντός των διοικητικών ορίων της κοινότητας Κούκλια Αμμοχώστου, σε απόσταση 1,85km βόρεια από το κέντρο της, σε περιοχή που δεν ελέγχεται από την Κυπριακή Δημοκρατία. Κατά την περίοδο της Βρετανικής αποικιοκρατίας, ο άγγλος υδραυλικός μηχανικός J. H. Medlicott, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τα καλύτερα αρδευτικά έργα έπρεπε να κατασκευαστούν στη Μεσαορία. Πρότεινε έτσι, την κατασκευή υδατοφρακτών, στα Κούκλια (FAM033), την Αχερίτου (FAM032) και τη Σύγκραση (FAM043). Ο υδατοφράκτης Κουκλιών κατασκευάστηκε το 1900 από το Τμήμα Αναπτύξεως Υδάτων. Έχει χωρητικότητα 4,545,000 m3 και αποστραγγίζει λεκάνη έκτασης 8,7 km2 (1,2,3). Πρόκειται για ταμιευτήρα, στη κοίτη του ποταμού Γιαλιά, που κατασκευάστηκε για σκοπούς εμπλουτισμού του υπόγειου επιβαρημένου υδροφορέα και άρδευση σιτηρών και βαμβακιών της Μεσαορίας. Με βάση την κατηγοριοποίηση του Τμήματος Αναπτύξεως Υδάτων (ΤΑΥ), ανήκει στα «Μικρά Φράγματα» (1). Την περίοδο των σταυροφοριών, λόγω του νερού που έφερνε ο ποταμός, η περιοχή γύρω από το σημερινό υδατοφράκτη καλλιεργείτο. Χαρακτηριστική είναι η αναφορά των Kenneth et al. (1985) (4) ότι ζαχαροκάλαμα, κατά την περίοδο του μεσαίωνα καλλιεργούνταν μόνο στις υγρότερες περιοχές του νησιού, μεταξύ αυτών και η περιοχή Σίγουρη όπου σήμερα βρίσκεται ο Υδατοφράκτης των Κουκλιών. Εκεί οι βασιλιάδες της Κύπρου είχαν κάστρο για να ελέγχουν τους Γενουάτες της Αμμοχώστου. Βιβλιογραφικές αναφορές κάνουν λόγο για κατασκευαστικές αστοχίες σε 20 σημεία στον Υδατοφράκτη, το 1949, μετά από έντονα πλημμυρικά φαινόμενα (5), γεγονός που καταδεικνύει την μεγάλη διαβρωτική ικανότητα του ποταμού Γιαλιά. Ο υδατοφράκτης Κουκλιών εμπίπτει στη Σημαντική Περιοχή για τα Πουλιά «Πεδιάδα Μεσαορίας» (6). Αποτελεί σημαντικό υγροτοπικό σταθμό και περιοχή φωλεοποίησης για μεγάλο αριθμό πουλιών και πόλο έλξης πτηνοπαρατηρητών. Τον Ιανουάριο του 2015, -με βάση το μηνιαίο κατάλογο πουλιών του Πτηνολογικού Συνδέσμου Κύπρου-, στον Υδατοφράκτη Κουκλιών καταγράφηκαν 17 είδη πτηνών που αριθμούσαν 1313 άτομα και αποτελούσε το δεύτερη (μετά την Αλυκή Λάρνακας) μεγαλύτερη καταγραφή αριθμού υδρόβιων πτηνών για το μήνα. Μεταξύ των ειδών που καταγράφηκαν ήταν το φλαμίγκο (Phoenicopterus roseus), η βαλτόπαπια (Aythya nyroca), το βαλτοσιάχινο (Circus aeruginosus), το ορνιθοσιάχινο (Circus cyaneus), ο μαυροτράσιηλος (Melonocorypha calandra), ο γιάννης (Vanellus vanellus) και η πελλοκατερίνα (Vanellus spinosus) (7). Σύμφωνα με τη Διεθνή Ένωση για τη Προστασία της Φύσης (IUCN) η βαλτόπαπια θεωρείται εγγύς απειλούμενο είδος (Near threatened) με μειούμενη πληθυσμιακή τάση, ενώ η πελλοκατερίνα θεωρείται τρωτό είδος (Vulnerable) σε Ευρωπαϊκό επίπεδο. Για τη διατήρηση και ανάδειξη των σημαντικών ειδών και οικοτόπων του Υδατοφράκτη Κουκλιών ο οργανισμός Kuskor εκπονεί τριετές πρόγραμμα (http://www.kuskor.org, Πρόσβαση 08/15). Κατά την πρώτη επιτόπια επίσκεψη, ο υγρότοπος είχε νερό σε πολύ περιορισμένη έκταση. Σε επαναληπτική επίσκεψη τον Ιανουάριο του 2015, ο υδατοφράκτης είχε πλημμυρίσει μετά από τουλάχιστον δύο χρόνια περιορισμένης κατάκλυσης. Οι δραστηριότητες στην λεκάνη απορροής είναι σχετικά ήπιες με κυρίαρχες τις εκτατικές καλλιέργειες και τη βόσκηση. Χαρακτηριστική είναι η αλόφυτική βλάστηση. Η έντονη παρουσία αλόφιλων ειδών πιθανόν να οφείλεται στην αυξημένη αλατότητα του εδάφους της περιοχής. Πρόκειται για πεδινό έδαφος που εμπλουτίστηκε με υδατοδιαλυτά άλατα και κατέστει «αλατούχο» (Solontzaks). Τέτοια εδάφη εμφανίζουν αυξημένη τάση απερήμωσης (8). Ο υδατοφράκτης τροφοδοτείται από τη λεκάνη απορροής και η παρουσία του νερού είναι εποχική. Η βιολογική αξία του Υδατοφράκτη είναι μεγάλη. Περίοδος αναφοράς πρωτογενών δεδομένων: 20/05/2014 Απογραφείς: Α. Παπαθεοδούλου, Λ. Σεργίδης, Τ. Emirzade (1) Χριστοφίδης Ν., Κύρου Κ., Πιστή Ε., Ιωάννου Α., Αυγουστή Μ., Χατζηγιάννη Ν. (2009). Φράγματα της Κύπρου. Τμήμα Αναπτύξεως Υδάτων, Υπουργείο Γεωργίας Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος. (2) Evangelidou S. (2011). Dams of Cyprus and their environment. Energy, Environment and Water Research Center (EEWRC). The Cyprus Institute. (3) Καμπανέλλας Χ., Όμορφος Χ., Ιωάννου Α., Φραγκέσκου (2003). Η ανάπτυξη των υδάτινων πόρων της Κύπρου- Ιστορική αναδρομή. (4) Kenneth M., Setton, P. Zacour, W. Hazard (1985). A History of the Crusades: The Impact of the Crusades on the Near East. Univ of Wisconsin Press. (5) Deckers Κ. (2007). Geoarchaeological evidence from Western Cyprus: indications on the impact of people on the environment and of the environment on human communities. Atti Soc. tosc. Sci. nat., Mem., Serie A, 112: 105-113. (6) Hellicar M., Anastasi V., Beton D., Snape R. (2014). Important Bird Areas of Cyprus. Birdlife Cyprus, Nicosia, Cyprus. (7) Birdlife Cyprus (2015). The monthly checklist and society news. Issue 2. February. (8) Υπηρεσία Περιβάλλοντος (2008). Εθνικό σχέδιο δράσης για την καταπολέμηση της απερήμωσης. Βιβλιογραφική Παραπομπή στο Υγροτόπιο Κύπρου: Παπαθεοδούλου Α., Σεργίδης Λ., Μιχαήλ Κ., Emirzade Τ., Βίκτωρα Μ., Αναστάση Α. 2015 – (συνεχής ενημέρωση): Υγροτόπιο Κύπρου- Απογραφή των Κυπριακών Υγροτόπων. Δημοσιεύεται στο http://www.cypruswetlands.org, πρόσβαση [ημερομηνία].